Sądzisz, że wiesz wszystko na temat antybiotyków? Przeczytaj ten artykuł.

Antybiotyki są zaliczane do najważniejszych odkryć w historii medycyny. Ich zastosowanie w leczeniu poważnych infekcji zostało zapoczątkowane w latach 40. XX w., a poprzedziło je odkrycie w 1928 r. penicyliny przez Aleksandra Fleminga. Od tamtego czasu antybiotyki zrewolucjonizowały sposób leczenia pacjentów z infekcjami bakteryjnymi i przyczyniły się do spadku zachorowań na schorzenia, które dotąd uważano za nieuleczalne, jak również do zmniejszenia liczby zgonów z ich powodu.

Również we współczesnej medycynie antybiotyki stanowią jedno z najważniejszych narzędzi terapeutycznych – bez dostępności skutecznych antybiotyków nie byłoby możliwe wykonywanie tak podstawowych dziś procedur medycznych, jak przeszczepy, chemioterapia u pacjentów z chorobą nowotworową czy poddawanych operacjom.

Niestety, z powodu nadużywania i błędnego stosowania, wiele antybiotyków straciło swoją skuteczność, obecnie na całym świecie izoluje się szczepy bakterii oporne na wszystkie znane antybiotyki. Międzynarodowe organizacje i agencje, takie jak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Parlament Europejski, amerykańskie Centra Kontroli i Prewencji Chorób (CDC) oraz Europejskie Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) uznały problem oporności bakterii na antybiotyki za jedno z największych zagrożeń dla zdrowia i życia pacjentów. Dlatego rządy państw zachęcają do tworzenia programów ochrony tych niezbędnych dla zdrowia ludzi leków.

Oporność na antybiotyki – problem globalny
Antybiotyki są związkami, których działanie polega na zabijaniu bakterii lub hamowaniu ich podziałów i wzrostu. Dzięki temu mogą być stosowane w leczeniu zakażeń bakteryjnych u ludzi, zwierząt, a czasem i roślin. Antybiotyki nie działają na wirusy.

Obecnie znanych jest ponad 15 różnych klas antybiotyków, które różnią się pod względem struktury chemicznej i oddziaływania na bakterie. Dany antybiotyk może skutecznie zwalczać jeden lub wiele rodzajów bakterii.

Od lat 40. XX wieku antybiotyki uratowały życie milionów ludzi, jednak w XXI w. ich skuteczność jest coraz bardziej zagrożona w związku z narastającą opornością bakterii na te leki. Pojawiło się wiele szczepów bakterii, na które nie działają znane i dotychczas skuteczne w ich zwalczaniu antybiotyki. Są to takie bakterie jak: gronkowiec złocisty (Staphylococcus aureus) oporny na metycylinę (MRSA), enterokoki oporne na wankomycynę (VRE) oraz pałeczki Gram-ujemne (np. Escherichia coli) oporne na wiele antybiotyków. Bakterie, które rozwinęły oporność na wiele antybiotyków określa się popularnie mianem „superbakterii”. Naukowcy coraz częściej mówią o powrocie ery pre-antybiotykowej, w której wiele szczepów bakterii będzie opornych na większość znanych antybiotyków. Antybiotyki na co dzień kojarzone są głównie z najczęstszymi infekcjami, z którymi zgłaszamy się do lekarza, tj. infekcje dróg oddechowych czy moczowych. Natomiast należy pamiętać, że większość procedur medycznych i ingerencji chirurgicznych (w tym również zabiegi stomatologiczne, przeszczepy narządów, chemioterapia, prowadzenie intensywnej terapii) może stać się niemożliwe ze względu na coraz szerszą antybiotykooporność.

Bakterie oporne na antybiotyki wywołują m.in.: zakażenia układu moczowego, zapalenie górnych i dolnych dróg oddechowych (zapalenie płuc), zakażenia skóry i tkanki podskórnej, , zakażenia krwi (bakteriemia/sepsa). Pacjenci przyjmowani do szpitali są narażeni na dodatkowe, poważne infekcje tymi drobnoustrojami. Może to być np. zakażenie ran po operacji gronkowcem opornym na metycylinę (MRSA) lub Acinetobacter baumannii opornym na karbapenemy, zakażenie zastawki serca enterokokami opornymi na wankomycynę lub zakażenie krwi wywołane enterobakteriami (pałeczkami jelitowymi) opornymi na beta-laktamy.

Osoby zakażone bakteriami opornymi na antybiotyki wymagają długiego pobytu w szpitalu, co jest kosztowne. Są też znacznie bardziej narażone na powikłania, a nawet zgon z powodu infekcji. CDC szacuje, że tylko w USA każdego roku ok. 2 mln ludzi choruje z powodu zakażenia bakteriami opornymi na antybiotyki, z czego 23 tys. umiera. W krajach Unii Europejskiej liczba zgonów związana z zakażeniami bakteriami opornymi na wiele antybiotyków jest szacowana na 25 tys. rocznie. Co więcej, dłuższe utrzymywanie się takiej infekcji rodzi ryzyko przenoszenia się jej na innych. Z powodu tempa, w jakim ludzie przemieszczają się dziś po świecie, stanowi to globalne zagrożenie.

Przyczyny oporności na antybiotyki
Wprawdzie niektóre bakterie są naturalnie oporne na dany antybiotyk, jednakże najpoważniejszym problemem jest oporność nabyta. Pojawia się ona w wyniku mutacji w genach bakteryjnych i selekcji opornych szczepów, ale najczęściej drogą horyzontalnego przeniesienia genów oporności, np. przez plazmidy, transpozony, a także fagi. Współcześnie proces rozwoju antybiotykooporności znacznie przyspieszył, a najważniejszym czynnikiem, który go stymuluje jest nadmierne i niewłaściwe korzystanie z antybiotyków, również w szpitalach.

Są one często przepisywane niepotrzebnie, np. na infekcje wirusowe takie jak „przeziębienie” oraz „grypa”. Antybiotyki nie działają na wirusy. Nie obniżają też gorączki i nie hamują kataru, dlatego stosowanie ich w tych schorzeniach nie poprawia naszego stanu zdrowia. Wręcz przeciwnie – naraża nas na działania niepożądane leków.

Do najczęstszych chorób, którym towarzyszy nadużywanie antybiotyków specjaliści zaliczają zakażenia górnych dróg oddechowych, takie jak zapalenie gardła. Choć tylko u 15 proc. dorosłych osób z tymi schorzeniami są wskazania do zastosowania antybiotyków, to otrzymuje je aż 70 proc.
Inny poważny problem stanowi nieprawidłowe zażywanie antybiotyków. Pacjenci często skracają czas terapii antybiotykami, gdy poczują się lepiej, albo zmniejszają dawki stosowanego leku niezgodnie z zaleceniami lekarza co do częstości zażywania antybiotyku - np. przyjmują lek raz, zamiast 2-3 razy dziennie. Tymczasem, gdy stężenie leku w organizmie jest za niskie, część bakterii przeżywa i może rozwinąć oporność. Stąd przy wyborze antybiotyku przez lekarza tak ważne jest nie tylko jego spektrum działania, ale również odpowiednio wysoka dawka i czas zalecanej terapii. Do rozwoju antybiotykooporności przyczynia się również zbyt późne przepisywanie antybiotyków u poważnie chorych pacjentów, przepisywanie ich, mimo że dokładnie nie wiadomo, jakie bakterie odpowiadają za rozwój choroby oraz niezmienianie antybiotykoterapii na celowaną, o jak najwęższym spektrum, po uzyskaniu wyniku badania mikrobiologicznego.
Pewien udział w rozwoju antybiotykooporności ma również szerokie stosowanie antybiotyków u zwierząt hodowlanych, u których mogą rozwijać się oporne szczepy bakterii. Przenoszą się one następnie na ludzi, np. wraz z jedzeniem, które spożywamy lub podczas bezpośredniego kontaktu ze zwierzęciem.

Jak chronić antybiotyki?
Międzynarodowe organizacje i agencje, takie jak Parlament Europejski, WHO, ECDC i CDC, zdają sobie od dawna sprawę z zagrożenia, jakie stanowi narastająca oporność bakterii na antybiotyki. Dlatego nawołują rządy wszystkich państw oraz społeczeństwa do podejmowania działań mających chronić te leki.

Oporność drobnoustrojów na antybiotyki i ograniczenia terapeutyczne zakażeń wymieniane są wśród priorytetowych zagrożeń zdrowia publicznego w drugim programie działań UE w dziedzinie zdrowia na lata 2008-2013, który ustanowiono decyzją Parlamentu Europejskiego 23 października 2007 r.

Do najważniejszych działań mających zwiększyć ochronę antybiotyków zalicza się:
1. mądre korzystanie z antybiotyków – tylko, gdy są niezbędne, we właściwej dawce, w odpowiednich odstępach czasu i odpowiednio długo
2. monitorowanie pojawiania się i rozprzestrzeniania nowych opornych szczepów bakterii
3. monitorowanie zużycia antybiotyków w medycynie i weterynarii
4. zapobieganie infekcjom i ich przenoszeniu się poprzez wdrażanie podstawowych zasad higieny
5. szeroka edukacja profesjonalistów i społeczeństwa
6. promowanie rozwoju nowych antybiotyków o nowych mechanizmach działania oraz nowych testów diagnostycznych służących wykrywaniu opornych bakterii
7. dostępność leków przeciwbakteryjnych wyłącznie na receptę

Eksperci podkreślają, że każdy może odegrać rolę w ochronie antybiotyków: pacjenci, lekarze i pielęgniarki, naukowcy, decydenci.

Pacjenci powinni przede wszystkim przestrzegać zaleceń lekarza na temat zażywania antybiotyków, stosować dostępne szczepienia przeciw chorobom zakaźnym, przestrzegać zasad higieny, w tym regularnego mycia rąk, nie stosować antybiotyków na własną rękę, np. tych, które zostały w domu z poprzednich kuracji.

Lekarze i inni pracownicy służby zdrowia powinni stosować antybiotyki u chorych tylko wtedy, gdy jest to niezbędne i zgodnie z aktualnymi rekomendacjami opartymi na medycynie faktów. Jeżeli jest to możliwe, powinni ordynować antybiotyki w sposób celowany, tj. po wykonaniu badania mikrobiologicznego (antybiogramu). Warto też, by wyjaśniali chorym, jak łagodzić objawy przeziębienia i grypy bez użycia antybiotyków oraz dlaczego tak istotne jest przestrzeganie zaleceń lekarskich podczas antybiotykoterapii.

Do rządów państw powinno należeć organizowanie programów ochrony antybiotyków oraz społecznych kampanii uświadamiających wagę problemu. Ważne jest też finansowanie badań mających na celu monitorowanie pojawiania się i szerzenia bakterii opornych na antybiotyki.
W Polsce w 2004 r. powołano Narodowy Program Ochrony Antybiotyków realizowany pod nadzorem Ministra Zdrowia przez Zespół Badań Mikrobiologicznych w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego w Warszawie. Przewodniczącą programu jest prof. Waleria Hryniewicz.

Prowadzone są również programy monitorowania wrażliwości bakterii chorobotwórczych na antybiotyki. Jednym z takich programów jest np. Projekt Aleksander, którego celem jest monitorowanie wrażliwości bakterii najczęściej wywołujących pozaszpitalne zakażenia układu oddechowego. Funkcjonuje on w Polsce od 1996 r. Z danych zgromadzonych w ramach tego Projektu wynika m.in., że wyraźnie spada odsetek szczepów Streptococcuspneumoniae (dwoinki zapalenia płuc) wrażliwych na trzy antybiotyki z grupy makrolidów – erytromycynę, klarytromycynę i azytromycynę. W roku 2006 stanowiły one 80 proc. wyizolowanych szczepów, podczas gdy w 2008 r. już 72 proc.

Narastająca oporność na antybiotyki stanowi ogromny problem zdrowia publicznego również dlatego, że maleje zainteresowanie firm farmaceutycznych poszukiwaniem nowych leków przeciwdrobnoustrojowych. W ostatnich dwudziestu latach do sprzedaży wprowadzono jedynie trzy nowe antybiotyki, które w dodatku mają bardzo wąskie wskazania. Liczba antybiotyków będących w badaniach klinicznych jest niewielka.

Obecnie jedynie kilka dużych innowacyjnych firm farmaceutycznych prowadzi programy badań nad nowymi antybiotykami. Jest to związane z tym, że zyski z tych leków są znacznie mniejsze niż z leków stosowanych w chorobach przewlekłych. Dlatego bardzo ważne jest zwiększenie nakładów państwowych na badania nad tymi lekami.

Konsultacja merytoryczna: prof. dr hab. n. med. Waleria Hryniewicz

Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia