23 maja 2000 r. zainicjowany został pierwszy Światowy Dzień Żółwia (w Polsce obchody organizowane są od 2009 r.) i od 22 lat właśnie tego dnia opowiada się o nich różne ciekawostki, urządza wystawy i spotkania im poświęcone.

Wszyscy wiemy, że żółwie to żywe skamieniałości, żyjące na Ziemi od co najmniej 255 milionów lat i w dodatku niewiele się przez ten czas zmieniły, ale pewnie mało komu przyjdzie do głowy, że są też jedynymi kręgowcami na świecie z… zewnętrznym szkieletem. Wokół ich żeber i kręgosłupa narastają płyty kostne będące integralną częścią zwierzęcia, więc informacje o tym, że żółw może wyjść ze swojej skorupy, trzeba między bajki włożyć. Każda tarczka tejże skorupy jest oddzielną kością i tyle. Zewnętrzną jej część nazwano karapaksem, wewnętrzną – plastronem.

Żółwie mają też wyjątkową w świecie zwierząt zdolność rozróżniania barwy. Ponadto mają doskonały wzrok, słuch, węch i niezwykle wyczulony (ze względów obronnych) zmysł dotyku. Nawet ich kostna skorupa jest unerwiona, więc w razie niebezpieczeństwa mogą się w niej szybciutko schować.

Wręcz przysłowiowa jest ich powolność („I żółw się spieszy czasem, ale między żółwiami”). Sympatyczna fraszka Marcina Urbana („Myśl natrętna od dawna umysł mój wciąż drąży, że żółw – choć łazi wolno – jednak… zawsze zdąży”) jest doskonałą ilustracją opowiastki o żółwiu i zającu, którzy spór o szybkość poruszania się postanowili rozstrzygnąć wyścigiem. Oczywiście, zając wystrzelił jak z katapulty, ale kiedy odstawił przeciwnika na znaczną odległość, postanowił sobie odrobinę odpocząć. Położył się i… zasnął. Żółw natomiast spokojnie i konsekwentnie wyprzedził go, docierając do mety jako pierwszy, oczywiście w żółwim tempie. Terry Pratchet ujął to w słowach „Żółw porusza się z taką prędkością, jaka wystarcza do polowania na sałatę”.

Perskie porzekadło mówi: „Szczęście zbliża się powoli jak żółw, ucieka jak sarna”. Tymczasem żółwie skórzaste potrafią pokonać w ciągu roku 16 000 kilometrów. To naprawdę ogromne osobniki. Ich oficjalny rekord wagowy to 700 kg, nieoficjalny – 960 kg (tzw. żółw z Harlech), ale średnia waga (300-400 kg) również jest imponująca. Mogą osiągnąć dwa metry długości i trzy metry rozpiętości przednich płetw. Nurkują do głębokości 1 000 metrów i potrafią pływać z prędkością 35 km/h. Wśród gadów większe od nich mogą być tylko niektóre krokodyle.

Najmniejszym przedstawicielem gatunku jest Żółw Padloper. Wielkość samca wynosi jedynie 6-8 cm. W Polsce występują naturalnie tylko pływające z maksymalną prędkością 1,8 km/h żółwie błotne, które ważą 0,4-1 kg, a ich karapaks mierzy 14-18 cm. Są one drapieżnikami i od 1935 r. podlegają ścisłej ochronie.

Żółwie wodne płaczą, jednak nie ze smutku, tylko dla higieny. To element oczyszczania gałki ocznej z soli, jaka mogła się nagromadzić podczas pływania w morskiej wodzie.

Dzięki swojemu wyglądowi oraz długowieczności, żółwie uważane były za zwierzęta magiczne, którym przypisywano również cechy ludzkie, takie jak miłość czy mądrość. Stały się też głównymi bohaterami wielu mitów. Według Chińczyków „Lepiej rok żyć życiem tygrysa, niż sto lat życiem żółwia”. Pewnie wzięło się to z ich legendy o żółwiu Ao, który miał być podporą świata, więc z pewnością lekko mu nie było. Podobnie uważali Hindusi. Według ich wyobrażeń Ziemia opierała się na czterech słoniach, które – stojąc na skorupie żółwia – obracały się powoli, tworząc dzień i noc.

Ajnowie (obecnie zamieszkujący głównie Hokkaido) wierzyli, że żółwie przekazują bogowi mórz modlitwy śmiertelników, więc otaczali je szczególną czcią. Podobną rolę pełniły w mitologiach sumeryjskich, greckich i rzymskich. W legendach indiańskich wszystkie zwierzęta mieszkały w skorupie żółwia do czasu, aż krab całkowicie zasypał ją piaskiem.

W książkach J. C. Coopera (zaczytywałam się kiedyś) można było odnaleźć wersje legendy różniące się nieco w zależności od konkretnego plemienia. Delawarowie uważali, że cały świat mieści się w skorupie żółwia i to go ocali podczas wielkiego potopu. Według Siuksów świat był po prostu unoszącym się na wodzie żółwiem, a u Huronów – żółw podtrzymujący świat, uczył jednego z ich bogów krzesania ognia. Natomiast Indianie Pueblo tańczyli rytualne żółwie tańce jesiennych roztopów i wiosennej krainy.

Tajlandczycy nadal wierzą, że ciało żółwia jest schronieniem dla ludzkiej duszy oczekującej nirwany, a w Indiach, żółwiak chiński traktowany jest jak zwierzę święte i można go spotkać w przyświątynnych sadzawkach. Z kolei w buddyzmie uważany jest za jedno z pierwszych spośród pięciu tysięcy wcieleń Buddy.

Ciekawa jest też przypowieść o Ajschylosie, greckim tragiku, który po usłyszeniu przepowiedni, że zginie uderzony spadającym przedmiotem, starał się nie opuszczać budynków. Na nic mu się to nie zdało, ponieważ – według legendy – poniósł śmierć w ogrodzie, trafiony żółwiem zrzuconym przez orłosępa. Ptaki te mają zwyczaj rozbijać zdobycz o skały, aby rozłupać skorupę lub połamać jej kości, a łysa głowa Ajschylosa mogła przecież taką skałę przypominać.

Na zakończenie krótki łamaniec językowy Katarzyny Marciniak, która wierszyk o żółwiu żującym żółte ziarna żyta, podsumowała stwierdzeniem „Żeby żuchwa nie zgrzytała, żujże, żółwiu, żurawinę!” A na fotografii żółwie z zielonogórskiej Palmiarni.

Tekst i foto Maria Gonta