SÄ…dzisz, że wiesz wszystko na temat antybiotyków? Przeczytaj ten artykuÅ‚.

Antybiotyki sÄ… zaliczane do najważniejszych odkryć w historii medycyny. Ich zastosowanie w leczeniu poważnych infekcji zostaÅ‚o zapoczÄ…tkowane w latach 40. XX w., a poprzedziÅ‚o je odkrycie w 1928 r. penicyliny przez Aleksandra Fleminga. Od tamtego czasu antybiotyki zrewolucjonizowaÅ‚y sposób leczenia pacjentów z infekcjami bakteryjnymi i przyczyniÅ‚y siÄ™ do spadku zachorowaÅ„ na schorzenia, które dotÄ…d uważano za nieuleczalne, jak również do zmniejszenia liczby zgonów z ich powodu.

Również we wspóÅ‚czesnej medycynie antybiotyki stanowiÄ… jedno z najważniejszych narzÄ™dzi terapeutycznych – bez dostÄ™pnoÅ›ci skutecznych antybiotyków nie byÅ‚oby możliwe wykonywanie tak podstawowych dziÅ› procedur medycznych, jak przeszczepy, chemioterapia u pacjentów z chorobÄ… nowotworowÄ… czy poddawanych operacjom.

Niestety, z powodu nadużywania i bÅ‚Ä™dnego stosowania, wiele antybiotyków straciÅ‚o swojÄ… skuteczność, obecnie na caÅ‚ym Å›wiecie izoluje siÄ™ szczepy bakterii oporne na wszystkie znane antybiotyki. MiÄ™dzynarodowe organizacje i agencje, takie jak Åšwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), Parlament Europejski, amerykaÅ„skie Centra Kontroli i Prewencji Chorób (CDC) oraz Europejskie Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) uznaÅ‚y problem opornoÅ›ci bakterii na antybiotyki za jedno z najwiÄ™kszych zagrożeÅ„ dla zdrowia i życia pacjentów. Dlatego rzÄ…dy paÅ„stw zachÄ™cajÄ… do tworzenia programów ochrony tych niezbÄ™dnych dla zdrowia ludzi leków.

Oporność na antybiotyki – problem globalny
Antybiotyki sÄ… zwiÄ…zkami, których dziaÅ‚anie polega na zabijaniu bakterii lub hamowaniu ich podziaÅ‚ów i wzrostu. DziÄ™ki temu mogÄ… być stosowane w leczeniu zakażeÅ„ bakteryjnych u ludzi, zwierzÄ…t, a czasem i roÅ›lin. Antybiotyki nie dziaÅ‚ajÄ… na wirusy.

Obecnie znanych jest ponad 15 różnych klas antybiotyków, które różniÄ… siÄ™ pod wzglÄ™dem struktury chemicznej i oddziaÅ‚ywania na bakterie. Dany antybiotyk może skutecznie zwalczać jeden lub wiele rodzajów bakterii.

Od lat 40. XX wieku antybiotyki uratowaÅ‚y życie milionów ludzi, jednak w XXI w. ich skuteczność jest coraz bardziej zagrożona w zwiÄ…zku z narastajÄ…cÄ… opornoÅ›ciÄ… bakterii na te leki. PojawiÅ‚o siÄ™ wiele szczepów bakterii, na które nie dziaÅ‚ajÄ… znane i dotychczas skuteczne w ich zwalczaniu antybiotyki. SÄ… to takie bakterie jak: gronkowiec zÅ‚ocisty (Staphylococcus aureus) oporny na metycylinÄ™ (MRSA), enterokoki oporne na wankomycynÄ™ (VRE) oraz paÅ‚eczki Gram-ujemne (np. Escherichia coli) oporne na wiele antybiotyków. Bakterie, które rozwinęły oporność na wiele antybiotyków okreÅ›la siÄ™ popularnie mianem „superbakterii”. Naukowcy coraz częściej mówiÄ… o powrocie ery pre-antybiotykowej, w której wiele szczepów bakterii bÄ™dzie opornych na wiÄ™kszość znanych antybiotyków. Antybiotyki na co dzieÅ„ kojarzone sÄ… gÅ‚ównie z najczÄ™stszymi infekcjami, z którymi zgÅ‚aszamy siÄ™ do lekarza, tj. infekcje dróg oddechowych czy moczowych. Natomiast należy pamiÄ™tać, że wiÄ™kszość procedur medycznych i ingerencji chirurgicznych (w tym również zabiegi stomatologiczne, przeszczepy narzÄ…dów, chemioterapia, prowadzenie intensywnej terapii) może stać siÄ™ niemożliwe ze wzglÄ™du na coraz szerszÄ… antybiotykooporność.

Bakterie oporne na antybiotyki wywoÅ‚ujÄ… m.in.: zakażenia ukÅ‚adu moczowego, zapalenie górnych i dolnych dróg oddechowych (zapalenie pÅ‚uc), zakażenia skóry i tkanki podskórnej, , zakażenia krwi (bakteriemia/sepsa). Pacjenci przyjmowani do szpitali sÄ… narażeni na dodatkowe, poważne infekcje tymi drobnoustrojami. Może to być np. zakażenie ran po operacji gronkowcem opornym na metycylinÄ™ (MRSA) lub Acinetobacter baumannii opornym na karbapenemy, zakażenie zastawki serca enterokokami opornymi na wankomycynÄ™ lub zakażenie krwi wywoÅ‚ane enterobakteriami (paÅ‚eczkami jelitowymi) opornymi na beta-laktamy.

Osoby zakażone bakteriami opornymi na antybiotyki wymagajÄ… dÅ‚ugiego pobytu w szpitalu, co jest kosztowne. SÄ… też znacznie bardziej narażone na powikÅ‚ania, a nawet zgon z powodu infekcji. CDC szacuje, że tylko w USA każdego roku ok. 2 mln ludzi choruje z powodu zakażenia bakteriami opornymi na antybiotyki, z czego 23 tys. umiera. W krajach Unii Europejskiej liczba zgonów zwiÄ…zana z zakażeniami bakteriami opornymi na wiele antybiotyków jest szacowana na 25 tys. rocznie. Co wiÄ™cej, dÅ‚uższe utrzymywanie siÄ™ takiej infekcji rodzi ryzyko przenoszenia siÄ™ jej na innych. Z powodu tempa, w jakim ludzie przemieszczajÄ… siÄ™ dziÅ› po Å›wiecie, stanowi to globalne zagrożenie.

Przyczyny oporności na antybiotyki
Wprawdzie niektóre bakterie sÄ… naturalnie oporne na dany antybiotyk, jednakże najpoważniejszym problemem jest oporność nabyta. Pojawia siÄ™ ona w wyniku mutacji w genach bakteryjnych i selekcji opornych szczepów, ale najczęściej drogÄ… horyzontalnego przeniesienia genów opornoÅ›ci, np. przez plazmidy, transpozony, a także fagi. WspóÅ‚czeÅ›nie proces rozwoju antybiotykoopornoÅ›ci znacznie przyspieszyÅ‚, a najważniejszym czynnikiem, który go stymuluje jest nadmierne i niewÅ‚aÅ›ciwe korzystanie z antybiotyków, również w szpitalach.

SÄ… one czÄ™sto przepisywane niepotrzebnie, np. na infekcje wirusowe takie jak „przeziÄ™bienie” oraz „grypa”. Antybiotyki nie dziaÅ‚ajÄ… na wirusy. Nie obniżajÄ… też gorÄ…czki i nie hamujÄ… kataru, dlatego stosowanie ich w tych schorzeniach nie poprawia naszego stanu zdrowia. WrÄ™cz przeciwnie – naraża nas na dziaÅ‚ania niepożądane leków.

Do najczÄ™stszych chorób, którym towarzyszy nadużywanie antybiotyków specjaliÅ›ci zaliczajÄ… zakażenia górnych dróg oddechowych, takie jak zapalenie gardÅ‚a. Choć tylko u 15 proc. dorosÅ‚ych osób z tymi schorzeniami sÄ… wskazania do zastosowania antybiotyków, to otrzymuje je aż 70 proc.
Inny poważny problem stanowi nieprawidÅ‚owe zażywanie antybiotyków. Pacjenci czÄ™sto skracajÄ… czas terapii antybiotykami, gdy poczujÄ… siÄ™ lepiej, albo zmniejszajÄ… dawki stosowanego leku niezgodnie z zaleceniami lekarza co do czÄ™stoÅ›ci zażywania antybiotyku - np. przyjmujÄ… lek raz, zamiast 2-3 razy dziennie. Tymczasem, gdy stężenie leku w organizmie jest za niskie, część bakterii przeżywa i może rozwinąć oporność. StÄ…d przy wyborze antybiotyku przez lekarza tak ważne jest nie tylko jego spektrum dziaÅ‚ania, ale również odpowiednio wysoka dawka i czas zalecanej terapii. Do rozwoju antybiotykoopornoÅ›ci przyczynia siÄ™ również zbyt późne przepisywanie antybiotyków u poważnie chorych pacjentów, przepisywanie ich, mimo że dokÅ‚adnie nie wiadomo, jakie bakterie odpowiadajÄ… za rozwój choroby oraz niezmienianie antybiotykoterapii na celowanÄ…, o jak najwęższym spektrum, po uzyskaniu wyniku badania mikrobiologicznego.
Pewien udziaÅ‚ w rozwoju antybiotykoopornoÅ›ci ma również szerokie stosowanie antybiotyków u zwierzÄ…t hodowlanych, u których mogÄ… rozwijać siÄ™ oporne szczepy bakterii. PrzenoszÄ… siÄ™ one nastÄ™pnie na ludzi, np. wraz z jedzeniem, które spożywamy lub podczas bezpoÅ›redniego kontaktu ze zwierzÄ™ciem.

Jak chronić antybiotyki?
Międzynarodowe organizacje i agencje, takie jak Parlament Europejski, WHO, ECDC i CDC, zdają sobie od dawna sprawę z zagrożenia, jakie stanowi narastająca oporność bakterii na antybiotyki. Dlatego nawołują rządy wszystkich państw oraz społeczeństwa do podejmowania działań mających chronić te leki.

Oporność drobnoustrojów na antybiotyki i ograniczenia terapeutyczne zakażeÅ„ wymieniane sÄ… wÅ›ród priorytetowych zagrożeÅ„ zdrowia publicznego w drugim programie dziaÅ‚aÅ„ UE w dziedzinie zdrowia na lata 2008-2013, który ustanowiono decyzjÄ… Parlamentu Europejskiego 23 października 2007 r.

Do najważniejszych dziaÅ‚aÅ„ majÄ…cych zwiÄ™kszyć ochronÄ™ antybiotyków zalicza siÄ™:
1. mÄ…dre korzystanie z antybiotyków – tylko, gdy sÄ… niezbÄ™dne, we wÅ‚aÅ›ciwej dawce, w odpowiednich odstÄ™pach czasu i odpowiednio dÅ‚ugo
2. monitorowanie pojawiania siÄ™ i rozprzestrzeniania nowych opornych szczepów bakterii
3. monitorowanie zużycia antybiotyków w medycynie i weterynarii
4. zapobieganie infekcjom i ich przenoszeniu się poprzez wdrażanie podstawowych zasad higieny
5. szeroka edukacja profesjonalistów i spoÅ‚eczeÅ„stwa
6. promowanie rozwoju nowych antybiotyków o nowych mechanizmach dziaÅ‚ania oraz nowych testów diagnostycznych sÅ‚użących wykrywaniu opornych bakterii
7. dostÄ™pność leków przeciwbakteryjnych wyÅ‚Ä…cznie na receptÄ™

Eksperci podkreÅ›lajÄ…, że każdy może odegrać rolÄ™ w ochronie antybiotyków: pacjenci, lekarze i pielÄ™gniarki, naukowcy, decydenci.

Pacjenci powinni przede wszystkim przestrzegać zaleceÅ„ lekarza na temat zażywania antybiotyków, stosować dostÄ™pne szczepienia przeciw chorobom zakaźnym, przestrzegać zasad higieny, w tym regularnego mycia rÄ…k, nie stosować antybiotyków na wÅ‚asnÄ… rÄ™kÄ™, np. tych, które zostaÅ‚y w domu z poprzednich kuracji.

Lekarze i inni pracownicy sÅ‚użby zdrowia powinni stosować antybiotyki u chorych tylko wtedy, gdy jest to niezbÄ™dne i zgodnie z aktualnymi rekomendacjami opartymi na medycynie faktów. Jeżeli jest to możliwe, powinni ordynować antybiotyki w sposób celowany, tj. po wykonaniu badania mikrobiologicznego (antybiogramu). Warto też, by wyjaÅ›niali chorym, jak Å‚agodzić objawy przeziÄ™bienia i grypy bez użycia antybiotyków oraz dlaczego tak istotne jest przestrzeganie zaleceÅ„ lekarskich podczas antybiotykoterapii.

Do rzÄ…dów paÅ„stw powinno należeć organizowanie programów ochrony antybiotyków oraz spoÅ‚ecznych kampanii uÅ›wiadamiajÄ…cych wagÄ™ problemu. Ważne jest też finansowanie badaÅ„ majÄ…cych na celu monitorowanie pojawiania siÄ™ i szerzenia bakterii opornych na antybiotyki.
W Polsce w 2004 r. powoÅ‚ano Narodowy Program Ochrony Antybiotyków realizowany pod nadzorem Ministra Zdrowia przez ZespóÅ‚ BadaÅ„ Mikrobiologicznych w Narodowym Instytucie Zdrowia Publicznego w Warszawie. PrzewodniczÄ…cÄ… programu jest prof. Waleria Hryniewicz.

Prowadzone sÄ… również programy monitorowania wrażliwoÅ›ci bakterii chorobotwórczych na antybiotyki. Jednym z takich programów jest np. Projekt Aleksander, którego celem jest monitorowanie wrażliwoÅ›ci bakterii najczęściej wywoÅ‚ujÄ…cych pozaszpitalne zakażenia ukÅ‚adu oddechowego. Funkcjonuje on w Polsce od 1996 r. Z danych zgromadzonych w ramach tego Projektu wynika m.in., że wyraźnie spada odsetek szczepów Streptococcuspneumoniae (dwoinki zapalenia pÅ‚uc) wrażliwych na trzy antybiotyki z grupy makrolidów – erytromycynÄ™, klarytromycynÄ™ i azytromycynÄ™. W roku 2006 stanowiÅ‚y one 80 proc. wyizolowanych szczepów, podczas gdy w 2008 r. już 72 proc.

NarastajÄ…ca oporność na antybiotyki stanowi ogromny problem zdrowia publicznego również dlatego, że maleje zainteresowanie firm farmaceutycznych poszukiwaniem nowych leków przeciwdrobnoustrojowych. W ostatnich dwudziestu latach do sprzedaży wprowadzono jedynie trzy nowe antybiotyki, które w dodatku majÄ… bardzo wÄ…skie wskazania. Liczba antybiotyków bÄ™dÄ…cych w badaniach klinicznych jest niewielka.

Obecnie jedynie kilka dużych innowacyjnych firm farmaceutycznych prowadzi programy badaÅ„ nad nowymi antybiotykami. Jest to zwiÄ…zane z tym, że zyski z tych leków sÄ… znacznie mniejsze niż z leków stosowanych w chorobach przewlekÅ‚ych. Dlatego bardzo ważne jest zwiÄ™kszenie nakÅ‚adów paÅ„stwowych na badania nad tymi lekami.

Konsultacja merytoryczna: prof. dr hab. n. med. Waleria Hryniewicz

Stowarzyszenie Dziennikarze dla Zdrowia